Q. ප්‍රයෝග සංස්කාර යනු කුමක්ද? මේ පිලිබඳ පැහැදිලි කිරීමක් සහ ත්‍රිපිටකයේ සඳහන් ස්ථානයක් සටහන් කල හැකි නම් බොහොම පින්.
A. “සඞ්‌ඛතසඞ්‌ඛාරො, අභිසඞ්‌ඛතසඞ්‌ඛාරො, අභිසඞ්‌ඛරණසඞ්‌ඛාරො, පයොගාභිසඞ්‌ඛාරොති ඉමෙ පන චත්‌තාරො සඞ්‌ඛාරසද්‌දෙන ආගතසඞ්‌ඛාරා. තත්‌ථ ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143) වුත්තා සබ්‌බෙපි සප්පච්චයා ධම්මා ‘සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ නාම. කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකා රූපාරූපධම්‌මා ‘අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ති අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති එත්‌ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. විසුං පන නෙසං ආගතට්‌ඨානං න පඤ්‌ඤායති. තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා පන ‘අභිසඞ්‌ඛරණකසඞ්‌ඛාරො’ති වුච්‌චති. තස්‌ස ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) ආගතට්‌ඨානං පඤ්‌ඤායති. කායිකචෙතසිකං පන වීරියං ‘පයොගාභිසඞ්ඛාරො’ති වුච්‌චති. සො ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.15) ආගතො.”
[අභිධම්‌මපිටක (අට්‌ඨකථා) > සම්‌මොහවිනොදනී-අට්‌ඨකථා > 6. පටිච්‌චසමුප්‌පාදවිභඞ්‌ගො > 1. සුත්‌තන්‌තභාජනීයං උද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා - 225]
R. "සමෙච්චාති ඤාණෙන සමාගන්ත්වා. අභිසමෙච්චාති ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා. ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ සප්පච්චයා ධම්මා. තෙ හි සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා නාම. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයන්තීති සඞ්ඛාරා, තෙ එවං පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතත්තා “සඞ්ඛතා”ති විසෙසෙත්වා වුත්තා. “කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකරූපාරූපධම්මා අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා”ති (විසුද්ධි· 2.587) අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි “අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා”තිආදීසු (දී· නි· 2.221, 272; සං· නි· 1.186) සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. “අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී”තිආදීසු (සං· නි· 2.51) අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාව ආගතා. තෙභූමිකකුසලාකුසලචෙතනා අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරා නාම. “යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී”තිආදීසු (අ· නි· 3.15) ආගතං කායිකචෙතසිකවීරියං පයොගාභිසඞ්ඛාරො නාම. “සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො”තිආදීසු (ම· නි· 1.464) ආගතා විතක්කවිචාරා වාචං සඞ්ඛරොන්තීති වචීසඞ්ඛාරා, අස්සාසපස්සාසා කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා, සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා. ඉධ පන සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා අධිප්පෙතා. අනිච්චා හුත්වා අභාවට්ඨෙන. දුක්ඛා පටිපීළනට්ඨෙන. සබ්බෙ ධම්මාති නිබ්බානම්පි අන්තොකත්වා වුත්තා. අනත්තා අවසවත්තනට්ඨෙන. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එත්ථ යං පටිච්ච ඵලමෙති, සො පච්චයො. පටිච්චාති න විනා, අපච්චක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපිච උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, තස්මා ¶ අවිජ්ජාපච්චයා. සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති නිබ්බත්තන්ති, එවං සම්භවන්තිසද්දස්ස සෙසපදෙහිපි යොජනා කාතබ්බා."
A. “සඞ්‌ඛතසඞ්‌ඛාරො, අභිසඞ්‌ඛතසඞ්‌ඛාරො, අභිසඞ්‌ඛරණසඞ්‌ඛාරො, පයොගාභිසඞ්‌ඛාරොති ඉමෙ පන චත්‌තාරො සඞ්‌ඛාරසද්‌දෙන ආගතසඞ්‌ඛාරා. තත්‌ථ ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143) වුත්තා සබ්‌බෙපි සප්පච්චයා ධම්මා ‘සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ නාම. කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකා රූපාරූපධම්‌මා ‘අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ති අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති එත්‌ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. විසුං පන නෙසං ආගතට්‌ඨානං න පඤ්‌ඤායති. තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා පන ‘අභිසඞ්‌ඛරණකසඞ්‌ඛාරො’ති වුච්‌චති. තස්‌ස ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) ආගතට්‌ඨානං පඤ්‌ඤායති. කායිකචෙතසිකං පන වීරියං ‘පයොගාභිසඞ්ඛාරො’ති වුච්‌චති. සො ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.15) ආගතො.”
[අභිධම්‌මපිටක (අට්‌ඨකථා) > සම්‌මොහවිනොදනී-අට්‌ඨකථා > 6. පටිච්‌චසමුප්‌පාදවිභඞ්‌ගො > 1. සුත්‌තන්‌තභාජනීයං උද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා - 225]
R. "සමෙච්චාති ඤාණෙන සමාගන්ත්වා. අභිසමෙච්චාති ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා. ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ සප්පච්චයා ධම්මා. තෙ හි සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා නාම. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයන්තීති සඞ්ඛාරා, තෙ එවං පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතත්තා “සඞ්ඛතා”ති විසෙසෙත්වා වුත්තා. “කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකරූපාරූපධම්මා අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා”ති (විසුද්ධි· 2.587) අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි “අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා”තිආදීසු (දී· නි· 2.221, 272; සං· නි· 1.186) සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. “අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී”තිආදීසු (සං· නි· 2.51) අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාව ආගතා. තෙභූමිකකුසලාකුසලචෙතනා අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරා නාම. “යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී”තිආදීසු (අ· නි· 3.15) ආගතං කායිකචෙතසිකවීරියං පයොගාභිසඞ්ඛාරො නාම. “සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො”තිආදීසු (ම· නි· 1.464) ආගතා විතක්කවිචාරා වාචං සඞ්ඛරොන්තීති වචීසඞ්ඛාරා, අස්සාසපස්සාසා කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා, සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා. ඉධ පන සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා අධිප්පෙතා. අනිච්චා හුත්වා අභාවට්ඨෙන. දුක්ඛා පටිපීළනට්ඨෙන. සබ්බෙ ධම්මාති නිබ්බානම්පි අන්තොකත්වා වුත්තා. අනත්තා අවසවත්තනට්ඨෙන. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එත්ථ යං පටිච්ච ඵලමෙති, සො පච්චයො. පටිච්චාති න විනා, අපච්චක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපිච උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, තස්මා ¶ අවිජ්ජාපච්චයා. සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති නිබ්බත්තන්ති, එවං සම්භවන්තිසද්දස්ස සෙසපදෙහිපි යොජනා කාතබ්බා."
