Q. හේතු ජාති 4 ක් ඇතැයි කියවේ. ඒවා බෙදෙන අන්දම කුමක්ද?
A. ධම්මසංගණී අටුවාවට (ටීකා?) අනුව හේතු හතරකි.
1. හේතුහේතු = මූලහේතු.
2. පච්චයහේතු.
3. උත්තමහේතු.
4. සාධාරණහේතු.
R. {"දුකමාතිකාය පන හෙට්ඨා අනාගතපදත්ථවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. හෙතුගොච්ඡකෙ තාව හෙතූ ධම්මාති එත්ථ හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධා හෙතූ. තත්ථ අලොභාදයො ඡ ධම්මා හෙතුහෙතූ නාම, උපාදාරූපාදීනං මහාභූතාදයො පච්චයහෙතූ නාම, විපාකුප්පත්තියං කුසලාකුසලං, ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණඤ්ච උත්තමහෙතූ නාම, සඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජාදයො සාධාරණහෙතූ නාම. ඉධ පන හෙතුහෙතු අධිප්පෙතො. හෙතූ ධම්මාති මූලට්ඨෙන හෙතුසඞ්ඛාතා ධම්මා, “හෙතුධම්මා”තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. න හෙතූති තෙසඤ්ඤෙව පටික්ඛෙපවචනං."}
{මේවායේ විස්තර විභාග දැනගැනීමට කරුණාකර පහත ඉංග්‍රීසි පාඨය භාවිතා කරන්න.
“According to the Atthasàlini there are four kinds of hetu.
i. Hetu hetu, the root cause or the root condition.
There are three moral hetus, three immoral hetus and
three unmoral (abyàkata) Hetus. Here hetu is used is the sense of root.
ii. Paccaya hetu, causal condition or instrumental cause.
“The four Great Essentials (Mahàbhuta), O Bhikkhus, are the causes (hetu), the conditions (paccaya) for the manifestation of Form-Group (Rupakkhandha).”
Here hetu is used in the sense of causal relation
(paccayahetu).
There is a subtle distinction between hetu and paccaya.
The former signifies root (måla); the latter, an aiding
factor (upakàraka dhamma). Hetu is compared to the
roots of a tree, and paccaya to manure, water and soil that aid its growth.
This distinction should be clearly understood.
It should also be noted that at times both hetu and
paccaya are used as synonymous terms.
iii. Uttama—hetu, chief cause or condition.
A desirable object acts as the chief (uttama) cause in producing a good result and an undesirable one in producing a bad result.
Here it means the chief cause.
iv. Sàdhàrana-hetu, the common cause or condition.
Ignorance is the cause (hetu), condition (paccaya) of volitional activities (sankhàrà).
Here hetu is used as the general cause.
Just as the essence of both earth and water is the
common cause of both sweetness and bitterness, even so ignorance is the common cause of volitional activities.
Though hetu assumes different shades of meaning in
the Text, in this particular instance it is used in the specific sense of root.”}
R. "තත්ථ හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධො හෙතු. තෙසු ‘තයො කුසලහෙතූ, තයො අකුසලහෙතූ, තයො අබ්‍යාකතහෙතූ’ති (ධ· ස· 1059) අයං ‘හෙතුහෙතු’ නාම. “චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතු, චත්තාරො මහාභූතා පච්චයො රූපක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායා”ති (ම· නි· 3.85; සං· නි· 3.82) අයං ‘පච්චයහෙතු’ නාම. “කුසලාකුසලං අත්තනො විපාකට්ඨානෙ, උත්තමං ඉට්ඨාරම්මණං කුසලවිපාකට්ඨානෙ, උත්තමං අනිට්ඨාරම්මණං අකුසලවිපාකට්ඨානෙ”ති අයං ‘උත්තමහෙතු’ නාම. යථාහ – ‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ¶ කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාතී’ති (ම· නි· 1.148; විභ· 810; පාටි· ම· 2.44), “එසෙව හෙතු එස පච්චයො සඞ්ඛාරානං යදිදං අවිජ්ජා”ති අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං සාධාරණහෙතු හුත්වා පච්චයට්ඨං ඵරතීති අයං ‘සාධාරණහෙතු’ නාම. යථා හි පථවීරසො ආපොරසො ච මධුරස්සාපි අමධුරස්සාපි පච්චයො, එවං අවිජ්ජා කුසලසඞ්ඛාරානම්පි අකුසලසඞ්ඛාරානම්පි සාධාරණපච්චයො හොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘හෙතුහෙතු’ අධිප්පෙතො. ඉති ‘හෙතූ ධම්මා න හෙතූ ධම්මා’ති (ධ· ස· දුකමාතිකා 1) මාතිකාය ආගතං හෙතුභාවං රූපස්ස නියමෙත්වා පටික්ඛිපන්තො ‘න හෙතුමෙවා’ති ආහ. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු පටික්ඛෙපනිද්දෙසො ච අප්පටික්ඛෙපනිද්දෙසො ච වෙදිතබ්බො. වචනත්ථො පන සබ්බපදානං මාතිකාවණ්ණනායං වුත්තොයෙව."
R. "අවිජ්ජමානවිභාගස්ස විභාගාභාවදස්සනමෙව නිද්දෙසො නිච්ඡයකරණතො, තස්මා “සබ්බං ¶ රූපං න හෙතුමෙවා”තිආදිනා විභාගාභාවාවධාරණෙන ¶ එව-සද්දෙන නිද්දෙසං කරොති. හෙතුහෙතූති මූලහෙතු, හෙතුපච්චයහෙතූති වා අයමත්ථො. මහාභූතා හෙතූති අයමෙවත්ථො මහාභූතා පච්චයොති එතෙනපි වුත්තොති. හෙතුපච්චයසද්දානං සමානත්ථත්තා පච්චයො එව හෙතු පච්චයහෙතු. යො ච රූපක්ඛන්ධස්ස හෙතු, සො එව තස්ස පඤ්ඤාපනාය හෙතූති වුත්තො තදභාවෙ අභාවතො. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකන්ති එත්ථ විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකනියාමකත්තා උත්තමං පධානං කුසලාකුසලං ගතිඋපධිකආලපයොගසම්පත්තිවිපත්තිට්ඨානනිප්ඵාදිතං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණඤ්ච කම්මමිව පධානත්තා “හෙතූ”ති වුත්තන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන කම්මාරම්මණානි “උත්තමහෙතූ”ති වුත්තානි. වක්ඛති ච “ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං, කම්මං හෙතූ”ති. ඉධ පන කම්මමිව උත්තමත්තා ආරම්මණම්පි හෙතුවචනං අරහතීති “උත්තමහෙතූ”ති වුත්තං. සඞ්ඛාරානන්ති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජා සාධාරණපච්චයත්තා “හෙතූ”ති වුත්තා. ඵරතීති ගච්ඡති පාපුණාති. පටික්ඛෙපනිද්දෙසොති ඉදං මාතිකාය ආගතපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං. ඉධ පන මාතිකාය න හෙතුපදාදිසඞ්ගහිතතා ච රූපස්ස වුත්තා තංතංසභාවත්තා, අවධාරිතතා ච අනඤ්ඤසභාවතො."
R. " පථවීආදීනං ධම්මානං රුප්පනසභාවො විය න හෙතුආදිභාවොපි සාධාරණොති න හෙතූසු විභජිතබ්බොති වුත්තං “අවිජ්ජමානවිභාගස්සා”ති. තස්ස පන විභාගාභාවදස්සනසරූපදස්සනමෙව නිද්දෙසො. එවඤ්ච කත්වා නිබ්බානස්සපි විභාගරහිතත්තා “අසඞ්ඛතා ධාතූ”ති එත්තකමෙව නිද්දෙසවසෙන වුත්තං.
යදිපි ¶ ¶ හිනොති එතෙන පතිට්ඨාති කුසලාදිකො ධම්මොති අලොභාදයො කෙවලං හෙතුපදවචනීයා, කාරණභාවසාමඤ්ඤතො පන මහාභූතාදයොපි හෙතු-සද්දාභිධෙය්‍යාති මූලට්ඨවාචිනා දුතියෙන හෙතු-සද්දෙන විසෙසෙත්වා ආහ “හෙතුහෙතූ”ති. සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො කුසලාදිධම්මානං මූලත්ථෙන උපකාරකධම්මා “තයො කුසලහෙතූ”තිආදිනා (ධ· ස· 1059-1060) පට්ඨානෙ ච තෙයෙව “හෙතුපච්චයො”ති වුත්තාති ආහ “මූලහෙතු පච්චයහෙතූති වා අයමත්ථො”ති. හිනොති එතෙන, එතස්මා වා ඵලං පවත්තතීති හෙතු, පටිච්ච එතස්මා එති පවත්තතීති පච්චයොති එවං හෙතුපච්චය-සද්දානං අනානත්ථතං සන්ධාය හෙතුසද්දපරියායභාවෙන පච්චය-සද්දො වුත්තොති ආහ “හෙතුපච්චයසද්දානං සමානත්ථත්තා”ති. භූතත්තයනිස්සිතානි ච මහාභූතානි චතුමහාභූතනිස්සිතං උපාදාරූපන්ති සබ්බම්පි රූපං සබ්බදා සබ්බත්ථ සබ්බාකාරං චතුමහාභූතහෙතුකං මහාභූතානි ච අනාමට්ඨභෙදානි සාමඤ්ඤතො ගහිතානීති වුත්තං “රූපක්ඛන්ධස්ස හෙතූ”ති."
[“තත්ථ කතමෙ තයො කුසලහෙතූ? අලොභො, අදොසො, අමොහො. ...
තත්ථ කතමෙ තයො අකුසලහෙතූ? ලොභො, දොසො, මොහො. ...
තත්ථ කතමෙ තයො අබ්‍යාකතහෙතූ? කුසලානං වා ධම්මානං විපාකතො කිරියාබ්‍යාකතෙසු වා ධම්‌මෙසු අලොභො අදොසො අමොහො – ඉමෙ තයො අබ්‍යාකතහෙතූ. ...”]
A. ධම්මසංගණී අටුවාවට (ටීකා?) අනුව හේතු හතරකි.
1. හේතුහේතු = මූලහේතු.
2. පච්චයහේතු.
3. උත්තමහේතු.
4. සාධාරණහේතු.
R. {"දුකමාතිකාය පන හෙට්ඨා අනාගතපදත්ථවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. හෙතුගොච්ඡකෙ තාව හෙතූ ධම්මාති එත්ථ හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධා හෙතූ. තත්ථ අලොභාදයො ඡ ධම්මා හෙතුහෙතූ නාම, උපාදාරූපාදීනං මහාභූතාදයො පච්චයහෙතූ නාම, විපාකුප්පත්තියං කුසලාකුසලං, ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණඤ්ච උත්තමහෙතූ නාම, සඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජාදයො සාධාරණහෙතූ නාම. ඉධ පන හෙතුහෙතු අධිප්පෙතො. හෙතූ ධම්මාති මූලට්ඨෙන හෙතුසඞ්ඛාතා ධම්මා, “හෙතුධම්මා”තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. න හෙතූති තෙසඤ්ඤෙව පටික්ඛෙපවචනං."}
{මේවායේ විස්තර විභාග දැනගැනීමට කරුණාකර පහත ඉංග්‍රීසි පාඨය භාවිතා කරන්න.
“According to the Atthasàlini there are four kinds of hetu.
i. Hetu hetu, the root cause or the root condition.
There are three moral hetus, three immoral hetus and
three unmoral (abyàkata) Hetus. Here hetu is used is the sense of root.
ii. Paccaya hetu, causal condition or instrumental cause.
“The four Great Essentials (Mahàbhuta), O Bhikkhus, are the causes (hetu), the conditions (paccaya) for the manifestation of Form-Group (Rupakkhandha).”
Here hetu is used in the sense of causal relation
(paccayahetu).
There is a subtle distinction between hetu and paccaya.
The former signifies root (måla); the latter, an aiding
factor (upakàraka dhamma). Hetu is compared to the
roots of a tree, and paccaya to manure, water and soil that aid its growth.
This distinction should be clearly understood.
It should also be noted that at times both hetu and
paccaya are used as synonymous terms.
iii. Uttama—hetu, chief cause or condition.
A desirable object acts as the chief (uttama) cause in producing a good result and an undesirable one in producing a bad result.
Here it means the chief cause.
iv. Sàdhàrana-hetu, the common cause or condition.
Ignorance is the cause (hetu), condition (paccaya) of volitional activities (sankhàrà).
Here hetu is used as the general cause.
Just as the essence of both earth and water is the
common cause of both sweetness and bitterness, even so ignorance is the common cause of volitional activities.
Though hetu assumes different shades of meaning in
the Text, in this particular instance it is used in the specific sense of root.”}
R. "තත්ථ හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධො හෙතු. තෙසු ‘තයො කුසලහෙතූ, තයො අකුසලහෙතූ, තයො අබ්‍යාකතහෙතූ’ති (ධ· ස· 1059) අයං ‘හෙතුහෙතු’ නාම. “චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතු, චත්තාරො මහාභූතා පච්චයො රූපක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායා”ති (ම· නි· 3.85; සං· නි· 3.82) අයං ‘පච්චයහෙතු’ නාම. “කුසලාකුසලං අත්තනො විපාකට්ඨානෙ, උත්තමං ඉට්ඨාරම්මණං කුසලවිපාකට්ඨානෙ, උත්තමං අනිට්ඨාරම්මණං අකුසලවිපාකට්ඨානෙ”ති අයං ‘උත්තමහෙතු’ නාම. යථාහ – ‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ¶ කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාතී’ති (ම· නි· 1.148; විභ· 810; පාටි· ම· 2.44), “එසෙව හෙතු එස පච්චයො සඞ්ඛාරානං යදිදං අවිජ්ජා”ති අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං සාධාරණහෙතු හුත්වා පච්චයට්ඨං ඵරතීති අයං ‘සාධාරණහෙතු’ නාම. යථා හි පථවීරසො ආපොරසො ච මධුරස්සාපි අමධුරස්සාපි පච්චයො, එවං අවිජ්ජා කුසලසඞ්ඛාරානම්පි අකුසලසඞ්ඛාරානම්පි සාධාරණපච්චයො හොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘හෙතුහෙතු’ අධිප්පෙතො. ඉති ‘හෙතූ ධම්මා න හෙතූ ධම්මා’ති (ධ· ස· දුකමාතිකා 1) මාතිකාය ආගතං හෙතුභාවං රූපස්ස නියමෙත්වා පටික්ඛිපන්තො ‘න හෙතුමෙවා’ති ආහ. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු පටික්ඛෙපනිද්දෙසො ච අප්පටික්ඛෙපනිද්දෙසො ච වෙදිතබ්බො. වචනත්ථො පන සබ්බපදානං මාතිකාවණ්ණනායං වුත්තොයෙව."
R. "අවිජ්ජමානවිභාගස්ස විභාගාභාවදස්සනමෙව නිද්දෙසො නිච්ඡයකරණතො, තස්මා “සබ්බං ¶ රූපං න හෙතුමෙවා”තිආදිනා විභාගාභාවාවධාරණෙන ¶ එව-සද්දෙන නිද්දෙසං කරොති. හෙතුහෙතූති මූලහෙතු, හෙතුපච්චයහෙතූති වා අයමත්ථො. මහාභූතා හෙතූති අයමෙවත්ථො මහාභූතා පච්චයොති එතෙනපි වුත්තොති. හෙතුපච්චයසද්දානං සමානත්ථත්තා පච්චයො එව හෙතු පච්චයහෙතු. යො ච රූපක්ඛන්ධස්ස හෙතු, සො එව තස්ස පඤ්ඤාපනාය හෙතූති වුත්තො තදභාවෙ අභාවතො. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකන්ති එත්ථ විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු ඉට්ඨානිට්ඨවිපාකනියාමකත්තා උත්තමං පධානං කුසලාකුසලං ගතිඋපධිකආලපයොගසම්පත්තිවිපත්තිට්ඨානනිප්ඵාදිතං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණඤ්ච කම්මමිව පධානත්තා “හෙතූ”ති වුත්තන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන කම්මාරම්මණානි “උත්තමහෙතූ”ති වුත්තානි. වක්ඛති ච “ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං, කම්මං හෙතූ”ති. ඉධ පන කම්මමිව උත්තමත්තා ආරම්මණම්පි හෙතුවචනං අරහතීති “උත්තමහෙතූ”ති වුත්තං. සඞ්ඛාරානන්ති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජා සාධාරණපච්චයත්තා “හෙතූ”ති වුත්තා. ඵරතීති ගච්ඡති පාපුණාති. පටික්ඛෙපනිද්දෙසොති ඉදං මාතිකාය ආගතපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං. ඉධ පන මාතිකාය න හෙතුපදාදිසඞ්ගහිතතා ච රූපස්ස වුත්තා තංතංසභාවත්තා, අවධාරිතතා ච අනඤ්ඤසභාවතො."
R. " පථවීආදීනං ධම්මානං රුප්පනසභාවො විය න හෙතුආදිභාවොපි සාධාරණොති න හෙතූසු විභජිතබ්බොති වුත්තං “අවිජ්ජමානවිභාගස්සා”ති. තස්ස පන විභාගාභාවදස්සනසරූපදස්සනමෙව නිද්දෙසො. එවඤ්ච කත්වා නිබ්බානස්සපි විභාගරහිතත්තා “අසඞ්ඛතා ධාතූ”ති එත්තකමෙව නිද්දෙසවසෙන වුත්තං.
යදිපි ¶ ¶ හිනොති එතෙන පතිට්ඨාති කුසලාදිකො ධම්මොති අලොභාදයො කෙවලං හෙතුපදවචනීයා, කාරණභාවසාමඤ්ඤතො පන මහාභූතාදයොපි හෙතු-සද්දාභිධෙය්‍යාති මූලට්ඨවාචිනා දුතියෙන හෙතු-සද්දෙන විසෙසෙත්වා ආහ “හෙතුහෙතූ”ති. සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො කුසලාදිධම්මානං මූලත්ථෙන උපකාරකධම්මා “තයො කුසලහෙතූ”තිආදිනා (ධ· ස· 1059-1060) පට්ඨානෙ ච තෙයෙව “හෙතුපච්චයො”ති වුත්තාති ආහ “මූලහෙතු පච්චයහෙතූති වා අයමත්ථො”ති. හිනොති එතෙන, එතස්මා වා ඵලං පවත්තතීති හෙතු, පටිච්ච එතස්මා එති පවත්තතීති පච්චයොති එවං හෙතුපච්චය-සද්දානං අනානත්ථතං සන්ධාය හෙතුසද්දපරියායභාවෙන පච්චය-සද්දො වුත්තොති ආහ “හෙතුපච්චයසද්දානං සමානත්ථත්තා”ති. භූතත්තයනිස්සිතානි ච මහාභූතානි චතුමහාභූතනිස්සිතං උපාදාරූපන්ති සබ්බම්පි රූපං සබ්බදා සබ්බත්ථ සබ්බාකාරං චතුමහාභූතහෙතුකං මහාභූතානි ච අනාමට්ඨභෙදානි සාමඤ්ඤතො ගහිතානීති වුත්තං “රූපක්ඛන්ධස්ස හෙතූ”ති."
[“තත්ථ කතමෙ තයො කුසලහෙතූ? අලොභො, අදොසො, අමොහො. ...
තත්ථ කතමෙ තයො අකුසලහෙතූ? ලොභො, දොසො, මොහො. ...
තත්ථ කතමෙ තයො අබ්‍යාකතහෙතූ? කුසලානං වා ධම්මානං විපාකතො කිරියාබ්‍යාකතෙසු වා ධම්‌මෙසු අලොභො අදොසො අමොහො – ඉමෙ තයො අබ්‍යාකතහෙතූ. ...”]
